Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, hazırda Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) həyata keçirdiyi qəbul və qiymətləndirmə mexanizmləri təkcə şagirdlərin bilik səviyyəsini yox, həm də onların psixoloji davamlılığını ciddi şəkildə sınağa çəkir. Onun fikrincə, DİM-in imtahan modelləri tədricən sınaqdan çox “rəqabət müharibəsinə” çevrilib və bu da təhsil sisteminin əsas məqsədi olan bərabər təhsil imkanları prinsipinə ziddir.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, qəbul imtahanları şagirdləri çox erkən yaşlardan repetitorluğa meylləndirir və bu, məktəbin əsas funksiyasını ikinci plana keçirir: “Valideynlər artıq məktəbdən çox repetitorlara inanır. Bu, təhsilin sosial funksiyasını zəiflədir, məktəblərin nüfuzunu aşağı salır. Əgər şagird yalnız repetitor dəstəyi ilə uğur qazanırsa, deməli, sistemin bərabərlik prinsipi pozulub”.
Ekspert bildirir ki, DİM-in qiymətləndirmə modeli əsasən test texnologiyasına əsaslanır və bu, dünyada artıq köhnəlmiş yanaşma hesab olunur. O qeyd edir ki, OECD və UNESCO-nun son hesabatlarında (2023) vurğulandığı kimi, 36 ölkədən 27-si artıq test yönümlü imtahan modelindən mərhələli şəkildə imtina edib, kompetensiya əsaslı və yaradıcı düşüncəni ölçən sistemlərə keçib. Məsələn, Finlandiyada imtahanların yalnız 40%-i test formasındadır, qalan hissə isə situasiya tapşırıqları, layihə və analitik yazı ilə əvəzlənib.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə sitat gətirir ki, “imtahan sistemi şagirdin biliyini yox, onun stressə dözümlülüyünü ölçürsə, bu artıq təhsil deyil, psixoloji yarışdır.” Onun fikrincə, Azərbaycanda imtahanların bu qədər çətin və fərqləndirici olması ölkə daxilində sosial təbəqələşməni artırır. Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il məlumatına əsasən, qəbul imtahanına hazırlaşan şagirdlərin 73%-i ən azı bir fənn üzrə repetitor xidmətindən istifadə edir. Bu, regionlarda 58%, Bakı və Abşeron zonasında isə 82%-ə qədər yüksəlir.
Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə (maddə 5), dövlət təhsil sahəsində bərabər imkanlar və əlçatanlıq təmin etməlidir. Lakin faktiki vəziyyət bu prinsiplə ziddiyyət təşkil edir. Ekspert bildirir ki, repetitorluğa meyl artdıqca, məktəbin formal funksiyası zəifləyir, çünki şagird məktəbi sadəcə imtahan üçün keçiləcək yer kimi görür.
Dünya təcrübəsinə baxanda, imtahan modellərinin humanistləşdiyini görmək mümkündür. Böyük Britaniyada “GCSE” və “A-Level” imtahanları təkcə testdən ibarət deyil, şagirdin yaradıcılığını və analitik düşüncəsini də qiymətləndirən hissələrə malikdir. Cənubi Koreya isə, bir vaxtlar Asiyanın ən sərt imtahan sisteminə sahib olsa da, 2020-ci ildən etibarən “yaxşı universitet = yaxşı həyat” düşüncəsini dəyişmək üçün qəbul meyarlarını yumşaldıb. Hökumət sosial bərabərliyi təmin etmək məqsədilə repetitor xidmətlərinə vergi tətbiq edib və məktəb daxilində pulsuz hazırlıq sistemini qurub.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bildirir ki, Azərbaycan təhsil sistemi də bu istiqamətdə islahatlara ehtiyac duyur: “Əgər imtahan sistemi təhsil sistemini idarə edirsə, deməli, təhsil artıq inkişafın deyil, seçim mexanizminin alətinə çevrilib. Bizdə imtahan şagirdin taleyini həll edir, halbuki müasir təhsil sistemlərində imtahan onun inkişaf səviyyəsini göstərən vasitədir.”
Ekspert əlavə edir ki, DİM imtahanlarının çətinliyi çox vaxt sosial bərabərsizliyi dərinləşdirir. OECD-nin “Education at a Glance” hesabatına görə, ailəsi yüksək gəlirli olan şagirdlərin qəbul imtahanlarında uğur faizi aşağı gəlirlilərlə müqayisədə 2,4 dəfə çoxdur. Azərbaycanda isə bu fərq, qeyri-rəsmi təhlillərə əsasən, 3 dəfəyə qədər yüksəlir.
Lalə Şirinzadə hesab edir ki, imtahanların məqsədi seçici olmaq yox, yönləndirici olmalıdır. Onun sözlərinə görə, təhsil siyasətində balans prinsipi qorunmalıdır: “Dövlət imtahan sistemini şagirdlərə qarşı ‘filtr’ kimi yox, onların potensialını aşkar edən bir mexanizm kimi təqdim etməlidir. Əks halda, repetitor bazarı böyüyəcək, məktəblər isə boşalacaq.”
Sonda ekspert vurğulayır ki, təhsil sistemində uğur təzyiqlə yox, motivasiyayla yaranır. Qəbul imtahanları şagirdin gələcəyini müəyyən edən yeganə vasitə olmamalıdır. Təhsil ekspertinin fikrincə, məktəblərdə şəxsiyyət yönümlü tədris modelinin tətbiqi, psixoloji dəstək xidmətlərinin gücləndirilməsi və alternativ qiymətləndirmə mexanizmlərinin hazırlanması imtahan sistemində balansı bərpa edə bilər.
Beləliklə, Lalə Şirinzadənin də qeyd etdiyi kimi, DİM imtahanları bugünkü formatında həm təhsil bərabərliyini, həm də məktəbin sosial funksiyasını zədələyir. Əgər bu sistem dəyişməzsə, “imtahan üçün oxuyan nəsil” formalaşacaq və bu da Azərbaycanın gələcək intellektual potensialı üçün ən böyük təhlükə olacaq.
Bəhman Hüseynli