Təhsil sistemində son illərdə ən çox müzakirə edilən mövzulardan biri məktəbin repetitorların yerini nə vaxt tuta biləcəyi məsələsidir. Cəmiyyətin bu mövzuda bölünməsi təsadüfi deyil, çünki valideynlər arasında “məktəb uşağın bütün təhsil ehtiyaclarını ödəməlidir” fikri ilə “əlavə dəstək olmadan imtahan uğuru mümkünsüzdür” düşüncəsi arasında ciddi fərq var. Təhsil eksperti Kamil Əsədov vurğulayır ki, bu məsələ təkcə məktəbin keyfiyyəti ilə bağlı deyil, həm də cəmiyyətin məktəbə olan inam səviyyəsi, valideynin təhsil prosesində iştirakı və dövlətin təhsil siyasətinin sistemli şəkildə qurulması ilə sıx bağlıdır.
Təhsil eksperti Kamil Əsədov qeyd edir ki, mövcud qanunvericiliyə görə məktəb tədris prosesini tam təmin edən və uşağın akademik, sosial və mənəvi inkişafını dəstəkləyən əsas təhsil müəssisəsidir. O bildirir ki, “Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununun 13-cü maddəsində açıq şəkildə göstərilir ki, ümumi təhsil müəssisələri şagirdlərə dövlət təhsil standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlər qazandırmalıdır. Bu, o deməkdir ki, məktəb öz funksiyasını tam yerinə yetirdikdə, əlavə hazırlıq və ya repetitor xidmətinə ehtiyac qalmamalıdır.”
Ancaq praktiki vəziyyət fərqlidir. Təhsil eksperti Kamil Əsədov sitat gətirir ki, Dövlət İmtahan Mərkəzinin 2023-cü il məlumatına əsasən, ölkədə abituriyentlərin 72 faizi repetitor yanına gedir. Bu göstərici paytaxtda 85 faizə, bölgələrdə isə 60 faizə çatır. “Bu, onu göstərir ki, məktəblər hələ də repetitorluq bazarının əsas rəqibi ola bilməyib. Əslində bu, məktəbin zəifliyi deyil, təhsil sisteminin kompleks şəkildə modernləşməyə ehtiyacının göstəricisidir,” – deyə ekspert bildirir.
Dünya təcrübəsi isə göstərir ki, məktəb-repetitor dilemması təkcə Azərbaycanda deyil, bir çox ölkələrdə müzakirə mövzusudur. Məsələn, Cənubi Koreyada 2022-ci ildə aparılan sorğulara görə, şagirdlərin 78 faizi məktəbdən sonra özəl dərsə qatılır. Koreya hökuməti bu sahədə ciddi addımlar ataraq “Hakwon” adlanan repetitor məktəblərinin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün qanun qəbul edib. Hətta Seul şəhərində gecə saat 10-dan sonra tədris qadağan olunub. Buna baxmayaraq, valideynlərin 83 faizi hesab edir ki, repetitor dəstəyi olmadan universitetə daxil olmaq çətindir.
Finlandiya isə bunun əksinə, təhsildə repetitor asılılığını tam aradan qaldıran ölkələrdəndir. Kamil Əsədov qeyd edir ki, bu ölkədə məktəblərdə fərdi dəstək sistemi o qədər inkişaf edib ki, şagirdlər ehtiyac duyduqları əlavə yardımı elə məktəbin özündə, pulsuz şəkildə ala bilirlər. “Finlandiya Təhsil Qanunu”nun 16-cı maddəsinə əsasən, hər bir məktəb şagirdin fərdi inkişaf planını hazırlamalı və bu plan çərçivəsində ona əlavə tədris dəstəyi göstərməlidir. Nəticədə, OECD məlumatına görə, Finlandiyada repetitor bazarının həcmi ümumi təhsil xərclərinin cəmi 2 faizini təşkil edir, halbuki Azərbaycanda bu rəqəm təxminən 25 faizdir.
Avropa ölkələrində təhsil sistemi ilə ailə münasibətləri də bu prosesə ciddi təsir göstərir. Məsələn, İsveçdə valideynlərin məktəblə əməkdaşlığı dövlət səviyyəsində tənzimlənir və “Valideyn Komitələri Qanunu”na əsasən, hər bir məktəbdə valideyn komitələri təhsil mühitinin inkişafına birbaşa töhfə verir. Kamil Əsədov bildirir ki, “Azərbaycanda valideyn komitələri hələ də formal xarakter daşıyır. Onların fəaliyyəti əsasən maddi dəstəyə, yəni sinif fonduna pul toplamağa yönəlib. Halbuki valideyn komitələri məktəbin strateji qərarlarına, tədris mühitinin yaxşılaşdırılmasına və sosial layihələrin təşəbbüskarı olmağa cəlb edilməlidir.”
Təhsil eksperti Kamil Əsədov əlavə edir ki, “məktəbin repetitorun yerini tuta bilməsi üçün üç əsas mexanizm gücləndirilməlidir: müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması, məktəbdaxili qiymətləndirmə sisteminin şəffaflaşdırılması və valideynin məktəblə əməkdaşlıq səviyyəsinin artırılması.” O qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasında Təhsil Sektorunun İnkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” (2013) da bu istiqamətləri prioritet kimi müəyyən edib. Strategiyanın 4.2.1 bəndində göstərilir ki, təhsilalanların fərdi inkişafını dəstəkləyən məktəb mühiti yaradılmalıdır.
Dünya Bankının 2023-cü il “Education Global Practice” hesabatına görə, repetitorluğa xərclənən hər 1 dollar, məktəb təhsilinə qoyulan investisiyadan 2,5 dəfə çox effekt vermir. Yəni repetitorluq qısamüddətli nəticələr gətirsə də, uzunmüddətli bilik formalaşmasında məktəb qədər səmərəli deyil. Bu səbəbdən bir çox ölkələr məktəb daxilində “əlavə dəstək sinifləri” modelini tətbiq edir. Məsələn, Sinqapurda “Learning Support Programme” adlı sistem vasitəsilə zəif nəticə göstərən şagirdlər üçün əlavə dərslər məktəbdə, müəllim tərəfindən keçirilir.
Kamil Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “əgər məktəb öz funksiyasını tam yerinə yetirərsə, valideynin övladını repetitor yanına göndərməsi nə qanunvericilikdə, nə də pedaqoji baxımdan əsaslandırılmış seçim deyil.” O bildirir ki, təhsil siyasətində əsas məqsəd valideyni məktəbdən uzaqlaşdırmaq yox, əksinə, onu məktəb prosesinin tərkib hissəsinə çevirmək olmalıdır.
Ekspertin fikrincə, Azərbaycan məktəbləri yaxın 5-10 il ərzində repetitorun rolunu əvəz edə bilər, lakin bu, yalnız dövlətin təhsil islahatlarını ardıcıl şəkildə həyata keçirməsi və müəllimlərə sosial-maddi dəstəyin artırılması ilə mümkündür. “Əgər məktəb uşağa yalnız bilik yox, həm də motivasiya, maraq və təcrübə qazandırarsa, heç bir valideyn əlavə dərs axtarışına çıxmaz,” – deyə Kamil Əsədov vurğulayır.
Beləliklə, məktəbin repetitorun yerini tuta bilməsi üçün əsas məsələ məktəbin akademik rolunu deyil, sosial və inkişafetdirici funksiyasını gücləndirməkdir. Çünki təhsilin əsas məqsədi imtahan nəticəsi deyil, ömür boyu davam edən öyrənmə bacarığını formalaşdırmaqdır. Bu isə yalnız məktəblə ailənin eyni istiqamətdə hərəkət etdiyi cəmiyyətdə mümkündür.
Bəhman Hüseynli