Azyaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlb olunması hər bir ölkənin gələcək inkişaf potensialının, təhsil sisteminin keyfiyyətinin və insan kapitalının əsas göstəricilərindən biridir. Məktəbəqədər təhsil uşağın sosiallaşma prosesini, psixoloji və intellektual inkişafını formalaşdıran ən mühüm mərhələ sayılır. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “məhz məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlarda öyrənməyə maraq, ünsiyyət bacarıqları və özünüifadə formalaşır. Bu mərhələni düzgün təşkil etməyən ölkələr gələcəkdə ibtidai və ümumi təhsildə ciddi adaptasiya problemləri ilə üzləşirlər.”
Ekspert qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 oktyabr 2013-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiqlənmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda məktəbəqədər təhsilin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi prioritet istiqamətlərdən biri kimi müəyyən edilib. Həmin sənəddə qarşıya qoyulan məqsəd ondan ibarətdir ki, ölkə üzrə 5 yaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlb olunma səviyyəsi orta Avropa göstəricilərinə yaxınlaşdırılsın. Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Təhsil haqqında” Qanunun 15-ci maddəsinə əsasən, məktəbəqədər təhsil uşaqların fiziki, mənəvi və estetik inkişafını təmin etmək, onlarda ilkin bilik və bacarıqları formalaşdırmaq məqsədi daşıyır və dövlət bu sahədə bərabər imkanları təmin etməyə borcludur.
Son illərdə Azərbaycanda bu istiqamətdə mühüm irəliləyişlər əldə olunub. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2013-cü ildə 5 yaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlb olunma səviyyəsi 23 faiz olduğu halda, 2023-cü ildə bu göstərici 38 faizə yüksəlib. Lakin bu rəqəm Avropa İttifaqının orta göstəricisindən (təxminən 95 faiz) hələ də xeyli aşağıdır. Lalə Şirinzadə bildirir ki, “bu fərq təkcə infrastruktur məsələləri ilə deyil, həm də valideynlərin maarifləndirilməsi, sosial-iqtisadi amillər və uşaq bağçalarına çıxış imkanları ilə bağlıdır.”
Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, məktəbəqədər təhsilin inkişafında dövlət və özəl sektorun birgə fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Məsələn, İsveçdə məktəbəqədər təhsil dövlətin sosial siyasətinin əsas dayaqlarından biridir və uşaqların 98 faizi bu sistemə cəlb olunur. Ölkədə “ailə bağçaları” adlanan xüsusi model tətbiq olunur: bir neçə valideyn birləşərək ev şəraitində kiçik bağçalar yaradır və dövlət bu təşəbbüsləri həm maliyyə, həm də metodiki baxımdan dəstəkləyir. Estoniyada isə məktəbəqədər təhsilin maliyyələşməsi bələdiyyələr səviyyəsində həyata keçirilir, dövlət hər bir uşaq üçün müəyyən məbləği birbaşa təhsil müəssisəsinə yönləndirir.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə sitat gətirir: “Əgər dövlət yalnız özəl sektorun təşəbbüslərinə arxalanmadan bələdiyyə və icma bağçalarının inkişafına dəstək versə, kənd yerlərində yaşayan uşaqlar üçün də bərabər təhsil imkanı yarana bilər.” O əlavə edir ki, Azərbaycanda da son illərdə bu istiqamətdə mühüm addımlar atılıb – yeni tipli “ailə bağçaları”nın yaradılması təşviq edilir, bələdiyyə və icma səviyyəsində məktəbəqədər müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən normativ baza təkmilləşdirilir.
Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, bu sahədə beynəlxalq göstəricilərlə müqayisədə inkişaf potensialı böyükdür. UNESCO-nun 2022-ci il hesabatına əsasən, dünya üzrə 3–5 yaşlı uşaqların 69 faizi məktəbəqədər təhsilə cəlb olunub, inkişaf etmiş ölkələrdə isə bu göstərici 90 faizdən yuxarıdır. Azərbaycan üçün bu rəqəm 35–38 faiz civarındadır. Ekspert bildirir ki, “əgər bu templə davam etsək, növbəti 5 ildə 5 yaşlı uşaqların 60 faizinin məktəbəqədər təhsilə cəlb olunması real hədəf ola bilər.”
O əlavə edir ki, məktəbəqədər təhsilin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi təkcə uşaq inkişafı ilə deyil, həm də qadın məşğulluğuna müsbət təsir göstərir. “Əgər bağça yerlərinin sayı artırılarsa, analar daha çox əmək bazarına qatıla bilər. Bu, iqtisadiyyat üçün əlavə məhsuldarlıq və sosial rifah deməkdir”, – deyə Lalə Şirinzadə vurğulayır.
Ekspert həmçinin qeyd edir ki, məktəbəqədər müəssisələrin şəraiti, maddi-texniki bazası və kadr potensialı da vacib amillərdəndir. O bildirir ki, son illərdə Təhsil Nazirliyi və yerli icra hakimiyyətləri tərəfindən 300-dən çox bağça əsaslı təmir edilib və yeni uşaq bağçaları inşa olunub. Lakin özəl sektorun payı hələ də azdır – ölkədə fəaliyyət göstərən 1900-dən çox məktəbəqədər müəssisənin yalnız təxminən 9 faizi özəl mülkiyyətə məxsusdur. Halbuki Avropa ölkələrində bu göstərici 25–40 faiz arasında dəyişir.
Lalə Şirinzadə bildirir ki, məktəbəqədər təhsilin inkişafında stimullaşdırıcı mexanizmlərin yaradılması vacibdir. “Özəl və icma bağçalarına vergi güzəştləri, dövlət sifarişləri və qrant mexanizmləri tətbiq olunmalıdır. Əgər biz məktəbəqədər təhsili strateji istiqamət kimi qəbul ediriksə, bu sahəyə dövlət-özəl tərəfdaşlığı modeli ilə yanaşmalıyıq.”
Ekspert əlavə edir ki, bu istiqamətdə “Məktəbəqədər təhsil haqqında Qanun”un qəbulu da vacib addım ola bilər. Belə bir qanun dövlət, özəl və icma bağçalarının fəaliyyətini, lisenziyalaşdırma və keyfiyyətə nəzarət mexanizmlərini daha aydın şəkildə müəyyənləşdirərdi.
Nəticə etibarilə, Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “məktəbəqədər təhsilin inkişafı uzunmüddətli sosial investisiyadır. Əgər biz Avropa göstəricilərinə çatmaq istəyiriksə, bu sahəyə ayrılan maliyyə və institusional dəstək davamlı olmalıdır. Hər bir uşağın keyfiyyətli məktəbəqədər təhsilə çıxışı təmin edilmədən, təhsildə bərabər imkanlardan danışmaq mümkün deyil.”