Şagird sıxlığı — Azərbaycan məktəblərinin görünməyən böhranı
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, ölkənin bir çox bölgələrində, xüsusilə də paytaxt və iri şəhərlərdə məktəblərdəki şagird sıxlığı artıq illərdir ciddi problemə çevrilib. Onun sözlərinə görə, siniflərdə normadan artıq şagirdin olması təhsilin keyfiyyətini birbaşa aşağı salır, müəllimin pedaqoji fəaliyyətini çətinləşdirir və uşaqların fərdi inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırır. “Müasir təhsil fərdiləşdirilmiş yanaşma tələb edir. Amma əgər bir sinifdə 40-a yaxın uşaq varsa, fərdiləşdirmədən danışmaq mənasızdır,” – deyə ekspert bildirir.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və bərabər imkanların yaradılması əsas prioritetlərdən biri kimi göstərilsə də, məktəblərdəki sıxlıq bu məqsədlərə çatmağa mane olur. O, qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Təhsil haqqında Qanun”un 13-cü maddəsinə əsasən, dövlət təhsil müəssisələri sanitar, gigiyenik və pedaqoji norma və qaydalara cavab verməlidir. Lakin bu norma real şəraitdə çox zaman pozulur.
Lalə Şirinzadə sitat gətirir: “Bəzi məktəblərdə sinif otaqları o qədər doludur ki, uşaqlar bir-birinin nəfəsini hiss edirlər. Bu, nə sağlamlıq baxımından, nə də psixoloji mühit baxımından qəbuledilən deyil.”
Rəsmi statistikaya görə, 2023/2024-cü tədris ilində Azərbaycanda təxminən 1.7 milyon şagird 4500-dən çox ümumtəhsil müəssisəsində təhsil alır. Lakin bu məktəblərin yalnız 25 faizində siniflərdə şagird sıxlığı normativə uyğundur (yəni sinif başına 20–24 şagird). Paytaxt Bakıda və Abşeron yarımadasında bəzi məktəblərdə bu rəqəm 45–50 şagirdə qədər yüksəlir.
Dünya ölkələrinin təcrübəsi ilə müqayisədə bu göstərici olduqca yüksəkdir. Məsələn, Finlandiyada sinifdə orta şagird sayı 16, Almaniyada 21, Cənubi Koreyada 23, Yaponiya və Polşada isə 24 nəfərdir. UNESCO-nun “Education at a Glance 2023” hesabatına əsasən, 30-dan çox şagirdin olduğu siniflər “tədris keyfiyyətini azaldan kritik göstərici” hesab olunur.
Lalə Şirinzadə bildirir ki, bu vəziyyət müəllimin dərs yükünü də süni şəkildə artırır. “Müəllim hər bir uşağa fərdi yanaşa bilmir, qiymətləndirmə obyektivliyini itirir. Nəticədə, təhsil formal prosesə çevrilir. Biz keyfiyyətdən çox, kəmiyyətlə ölçürük. Bu isə elə bilik dərinliyinin yox, səthiliyinin göstəricisidir,” – deyə o qeyd edir.
Ekspert həmçinin diqqətə çatdırır ki, məktəblərdəki sıxlıq şagirdlərdə stress, diqqət dağınıqlığı və davranış pozuntuları yaradır. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, sinif sıxlığı 35 nəfəri keçdikdə uşaqlarda psixoloji gərginlik 40 faizədək artır. “Səs-küylü, nəfəs almağa yer olmayan sinifdə öyrənmək mümkün deyil. Şagird yalnız fiziki olaraq dərsdədir, amma zehni olaraq dərsdən uzaqdır,” – deyə Lalə Şirinzadə sitat gətirir.
Azərbaycan üçün problem təkcə sıxlıqda deyil, həm də bölgələr arasında balanssızlıqda özünü göstərir. Lalə Şirinzadə bildirir ki, bəzi rayonlarda məktəblər boş qalır, şəhərlərdə isə uşaqlar növbəli sistemlə – səhər və günorta – dərsə gəlməli olurlar. “Bir tərəfdə 10 nəfərlik siniflər, o biri tərəfdə 50 nəfərlik sıralar. Bu, ölkənin təhsil məkanında sosial ədalətsizlik yaradır. Təhsil bərabər hüquqdur, amma reallıqda bərabər imkan deyil,” – deyə ekspert vurğulayır.
UNICEF-in 2022-ci il hesabatına əsasən, təhsildə bərabər imkanlar üçün ən vacib şərtlərdən biri məktəb infrastrukturunun balanslı bölgüsüdür. Məsələn, Estoniyada dövlət proqramı çərçivəsində 2010–2020-ci illərdə yeni məktəblərin 40 faizi regionlarda inşa olunub və nəticədə sinif sıxlığı ölkə üzrə ortalama 19 nəfərə qədər azaldılıb.
Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, Azərbaycanda isə məktəb tikintisi və bölgüsündə planlaşdırma problemi qalmaqdadır. “Son 10 ildə yüzlərlə yeni məktəb tikilib, amma əhalinin artım tempi, urbanizasiya və məcburi köçkünlərin yerləşməsi kimi faktorlar nəzərə alınmadığı üçün yük hələ də eyni yerlərdə qalır,” – deyə ekspert bildirir.
O, əlavə edir ki, “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” sənədində “insan kapitalının gücləndirilməsi” və “təhsilin keyfiyyətinin artırılması” xüsusi vurğulansa da, bu məqsədlərə çatmaq üçün ilk növbədə fiziki şərait – yəni sinif ölçüləri, məktəb sayı və infrastruktur yenilənməlidir.
Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Sanitar Qaydalar və Normalar” (Səhiyyə Nazirliyinin qərarı ilə təsdiq olunmuş) sənədinə əsasən, sinif otaqlarında hər bir şagird üçün ən azı 2.5 kvadratmetr sahə nəzərdə tutulmalıdır. Lakin Bakı məktəblərinin bir çoxunda bu norma 1.2–1.5 kvadratmetrlə məhdudlaşır. Bu, qanunvericiliyin açıq şəkildə pozulması deməkdir.
Ekspert sitat gətirir: “Əgər biz beynəlxalq standartlara uyğun təhsil istəyiriksə, fiziki mühitdən başlamalıyıq. Finlandiya təhsil möcüzəsini proqramla deyil, məktəb otağının havası, işığı və sakitliyi ilə qurdu. Biz hələ də uşaqdan nəticə istəyirik, amma nəticə yaratmaq üçün şərait təmin etmirik.”
Lalə Şirinzadə hesab edir ki, problemin həlli yalnız yeni məktəblərin tikilməsi ilə mümkün deyil. O bildirir ki, eyni zamanda şagird bölgüsü mexanizmləri, məktəb seçimi sistemləri və nəqliyyat şəbəkəsi yenidən tənzimlənməlidir. “Məktəblərə yaxınlıq prinsipi düzgün işləmədiyindən valideynlər uşaqlarını daha ‘populyar’ məktəblərə yönləndirir, bu da bir neçə məktəbi yükləyir, digərlərini isə boş saxlayır,” – deyə o əlavə edir.
Ekspertin fikrincə, şagird sıxlığı problemi təkcə təhsil sahəsində deyil, həm də sosial və psixoloji təhlükə kimi qəbul edilməlidir. “Bu gün sıx sinifdə sıxılan uşaq sabah cəmiyyətin sıxıntısını yaşayacaq və yaradıcılıqdan uzaqlaşacaq,” – deyə Lalə Şirinzadə vurğulayır.
Sonda ekspert qeyd edir ki, müasir təhsil sistemi “az, amma keyfiyyətli” prinsipinə əsaslanmalıdır. “Əgər biz şagirdə fərdi yanaşmaq, onun bacarığını üzə çıxarmaq istəyiriksə, o zaman siniflər boşalmalı, müəllimlər az yüklənməli, məktəblər bölgülə əsasən yenidən planlaşdırılmalıdır. Təhsil məkanı rahat olanda, nəticə də yüksək olur,” – deyə Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bildirir.
Bəhman Hüseynli