Müasir dövrdə ali təhsil yalnız diplom almaq vasitəsi deyil, innovasiyanın, iqtisadi inkişafın və insan kapitalının əsas qaynağına çevrilib. Qloballaşan əmək bazarı və texnoloji dəyişikliklər universitetlərin qarşısına yeni və çoxşaxəli tələblər qoyur. Bu baxımdan, müasir tələblərə cavab verən ali təhsil ekosisteminin formalaşdırılması hər bir ölkənin strateji prioriteti sayılır. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, ali təhsil ekosistemi yalnız universitetin daxilindəki tədris mühiti ilə məhdudlaşmır: “O, elmi tədqiqat, sənaye əməkdaşlığı, startap mədəniyyəti, beynəlxalq inteqrasiya və məzunların məşğulluq göstəricilərini özündə birləşdirən çoxqatlı sistemdir.”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi bu istiqamətdə mühüm hüquqi baza yaradır. Belə ki, “Azərbaycan Respublikasında Təhsil Qanunu”nun 10-cu maddəsinə əsasən, ali təhsilin məqsədi müasir elmi biliklərə və peşə bacarıqlarına malik, əmək bazarının tələblərinə uyğun mütəxəssislər hazırlamaqdır. Eyni zamanda, “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” sənədində ali təhsilin rəqabətqabiliyyətli və çevik ekosistemə çevrilməsi strateji məqsəd kimi göstərilib. Kamran Əsədov bildirir ki, “bu sənədlər göstərir ki, ölkəmizdə ali təhsil sistemi tədricən yalnız tədris məkanı olmaqdan çıxıb, artıq iqtisadiyyatın və texnoloji innovasiyanın bir parçasına çevrilməlidir.”
Dünya təcrübəsi göstərir ki, müasir tələblərə cavab verən ali təhsil ekosistemi üç əsas sütun üzərində qurulur: universitet-sənaye əməkdaşlığı, tədqiqatların kommersiyalaşdırılması və beynəlxalq mobililik. OECD-nin 2023-cü il Təhsil Hesabatına görə, Avropa ölkələrində universitetlərlə biznes strukturları arasında əməkdaşlıq nəticəsində innovativ məhsulların 41 faizi elmi-tədqiqat müəssisələrində yaranır. Almaniyada Fraunhofer İnstitutları modeli ali təhsilin sənaye ilə sintezinin ən uğurlu nümunələrindən biridir. Bu institutlar universitetlərə bağlı şəkildə fəaliyyət göstərərək, tədqiqat nəticələrini real istehsalatda tətbiq edir. 2022-ci ildə Fraunhofer modeli Almaniyanın innovasiya ixracının 27 faizini təmin edib.
Kamran Əsədov sitat gətirir ki, “Azərbaycan universitetləri də artıq bu istiqamətdə addımlar atır. Lakin əsas problem elmi tədqiqatların tətbiqi və kommersiyalaşdırılması mexanizmlərinin hələ tam formalaşmamasıdır.” Onun sözlərinə görə, universitetlər tədqiqat nəticələrini bazara çıxarmaqda və startap mühitinə inteqrasiya etməkdə çətinlik çəkir. Halbuki Cənubi Koreyada universitet-startap əməkdaşlığı nəticəsində 2023-cü ildə 1,2 milyard dollar dəyərində yeni texnoloji şirkətlər yaranıb. Bu, təhsilin iqtisadiyyata birbaşa təsirinin konkret nümunəsidir.
Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasında Elm və Ali Təhsil haqqında” yeni qanun layihəsində elmi tədqiqatların maliyyələşməsi və elmi nəticələrin sənayeləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi bəndlər nəzərdə tutulub. Ekspert hesab edir ki, bu dəyişikliklər universitetlərə daha çevik idarəetmə imkanı yaradacaq və onları qlobal ali təhsil bazarında rəqabətə daha dayanıqlı edəcək.
Dünya Bankının “Education at a Glance 2023” hesabatına əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə ali təhsilə dövlət və özəl sektorun birgə investisiyası ÜDM-in orta hesabla 1,3 faizini təşkil edir. Azərbaycanda isə bu göstərici təxminən 0,5 faiz səviyyəsindədir. Kamran Əsədov bildirir ki, “bu fərq göstərir ki, bizdə ali təhsil hələ də iqtisadi prioritet kimi deyil, sosial xidmət kimi dəyərləndirilir. Əslində, ali təhsil innovasiya iqtisadiyyatının əsas mühərriki olmalıdır.”
Ekspertin fikrincə, müasir ekosistemin formalaşmasında universitet-məzun əlaqələrinin də xüsusi rolu var. “Hazırda Qərb universitetlərində məzun şəbəkələri təhsilin davamlı inkişafını təmin edən sosial kapital hesab olunur. Məsələn, Harvard Universitetində məzun ianələri universitetin illik büdcəsinin 30 faizini təşkil edir. Azərbaycanda isə bu göstərici, demək olar, sıfır səviyyəsindədir. Halbuki məzunların universitetlə bağlılığını gücləndirmək həm tədris keyfiyyətinə, həm də maliyyə müstəqilliyinə ciddi dəstək verərdi,” – deyə Kamran Əsədov vurğulayır.
Beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, müasir ali təhsil ekosistemi rəqəmsallaşmadan kənarda qalarsa, onun rəqabət gücü itir. Kanada, Sinqapur və Estoniya kimi ölkələr universitetləri rəqəmsal transformasiyanın mərkəzinə çevirərək, süni intellekt, böyük məlumatlar (big data) və kibertəhlükəsizlik sahələrində tədqiqat klasterləri yaradıblar. Estoniyanın “e-University” modeli artıq bütün tədris və idarəetmə proseslərini tam elektronlaşdırıb. UNESCO-nun 2023-cü il hesabatına görə, bu cür universitetlərdə tədris səmərəliliyi 25 faiz, tələbə məmnunluğu isə 34 faiz artıb.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycan universitetləri üçün əsas məsələ sadəcə texnologiyanı tətbiq etmək deyil, onu tədrisin bir hissəsinə çevirməkdir. “Yəni, məsafədən tədris, açıq resurslar, süni intellekt əsaslı qiymətləndirmə sistemi və fərdiləşdirilmiş təhsil alqoritmləri müasir ekosistemin vacib komponentləridir.”
Ekspertin sözlərinə görə, müasir tələblərə cavab verən ali təhsil ekosistemi dövlət, universitet, özəl sektor və cəmiyyətin ortaq əməkdaşlığını tələb edir. “Əgər bu dörd sütun arasında balanslı münasibət qurularsa, Azərbaycan ali təhsili regional innovasiya mərkəzinə çevrilə bilər,” – deyə Kamran Əsədov bildirir.
O, əlavə edir ki, “Azərbaycanın Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən universitetlərin reytinq sisteminin təkmilləşdirilməsi, ‘Qarabağ Universiteti’ kimi yeni təhsil ocaqlarının yaradılması bu istiqamətdə çox mühüm addımlardır. Əgər bu proses davamlı və məqsədyönlü şəkildə aparılarsa, yaxın illərdə ölkəmiz müasir ali təhsil ekosisteminin Cənubi Qafqaz lideri ola bilər.”
Beləliklə, müasir ali təhsil ekosisteminin formalaşması yalnız tədris proqramlarının yenilənməsi deyil, həm də universitetlərin idarəetmə modelindən tutmuş, elmi fəaliyyətin iqtisadi dəyərə çevrilməsinə qədər çoxşaxəli islahatları tələb edir. Bu, Azərbaycanın gələcək intellektual inkişafının və dayanıqlı iqtisadi tərəqqisinin əsasını təşkil edəcək.
Bəhman Hüseynli