Müasir dünyada elmin cəmiyyətin inkişafındakı rolu danılmaz dərəcədə böyükdür. Elm yalnız biliklərin toplanması prosesi deyil, həm də iqtisadi artımın, sosial tərəqqinin, texnoloji innovasiyaların və milli təhlükəsizliyin əsas dayaq nöqtəsidir. Elm və texnologiyanın inkişaf səviyyəsi bir ölkənin gələcəyini müəyyənləşdirən strateji göstəricilər sırasına daxildir. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “elmin cəmiyyətin inkişafındakı rolu təkcə akademik səviyyədə deyil, sosial, iqtisadi və mədəni transformasiyalarda da özünü göstərir. Güclü elmə malik olmayan dövlətin uzunmüddətli inkişaf strategiyası da davamlı ola bilməz.”
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının “Elm haqqında” Qanunu elmin inkişafı üçün hüquqi və institusional baza yaradır. Həmin qanunun 5-ci maddəsində göstərilir ki, elmin məqsədi “ictimai həyatın bütün sahələrində biliklərin tətbiqi yolu ilə ölkənin sosial-iqtisadi, mədəni və elmi-texniki tərəqqisinə nail olmaqdır.” Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “bu maddə əslində dövlətin elmə verdiyi strateji önəmi nümayiş etdirir. Yəni, elmin inkişafı yalnız universitetlərin və tədqiqat mərkəzlərinin işi deyil, həm də dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin bir hissəsidir.”
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, elmi tədqiqatlara qoyulan sərmayə birbaşa iqtisadi artıma səbəb olur. UNESCO-nun 2023-cü il Elmi Hesabatına əsasən, dünya üzrə elmi tədqiqatlara ayrılan vəsait ÜDM-in orta hesabla 2,3 faizini təşkil edir. İsveçdə bu göstərici 3,4 faiz, Cənubi Koreyada 4,9 faiz, ABŞ-da 3,1 faiz, İsraildə isə 5,4 faizdir. Azərbaycanın göstəricisi isə hələ 0,2 faiz civarındadır. Lalə Şirinzadə bildirir ki, “bu fərq yalnız rəqəmsal deyil, eyni zamanda inkişaf fəlsəfəsindəki fərqi də əks etdirir. Elmə investisiya edən dövlət əslində öz gələcəyinə, gənc nəslin bilik potensialına və innovasiya mədəniyyətinə sərmayə qoyur.”
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə sitat gətirir ki, “Norveç, Finlandiya, Yaponiya və Kanada kimi ölkələrdə elmin prioritetləşdirilməsi sayəsində vətəndaşların həyat keyfiyyəti, sosial rifah və təhsil səviyyəsi də yüksəlib. Məsələn, Finlandiyada 1970-ci illərdə elmə ayrılan vəsait ÜDM-in 1 faizini təşkil edirdisə, bu gün bu göstərici 3 faiz civarındadır. Bu, ölkənin PISA testlərində birinci yerlərə yüksəlməsinin və innovasiya ixracatçısına çevrilməsinin əsas səbəblərindəndir.”
OECD-nin 2024-cü il “Science, Technology and Innovation Outlook” hesabatına görə, elmi tədqiqatlara investisiya qoyan ölkələrdə uzunmüddətli iqtisadi artım tempi digər ölkələrə nisbətən orta hesabla 2,1 dəfə yüksək olub. Cənubi Koreya 1990-cı illərdə tədqiqatlara ÜDM-in cəmi 1,2 faizini ayırırdı, 2023-cü ildə isə bu göstərici 4,9 faizə çatdı. Nəticədə ölkə 30 il ərzində texnoloji idxalçıdan ixracatçıya çevrildi. Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, “bu təcrübə Azərbaycanın qarşısında da mühüm dərs kimi dayanır. Əgər biz elmi araşdırmaların nəticələrini iqtisadiyyatla inteqrasiya edə bilsək, həm sənaye, həm də innovasiya sektoru dayanıqlı inkişaf edəcək.”
Ekspert bildirir ki, elmin sosial tərəqqiyə təsiri də böyükdür. BMT-nin İnkişaf Proqramının (UNDP) məlumatına əsasən, elmi innovasiyalar sayəsində 2000–2020-ci illər arasında dünyada orta ömür uzunluğu 67 yaşdan 73 yaşa yüksəlib. Yeni texnologiyalar, tibbi tədqiqatlar, ekoloji modellər və təhsil metodikalarının inkişafı birbaşa elmi araşdırmaların nəticəsidir. Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “Azərbaycan bu sahədə də potensiala malikdir. Ölkəmizdə biotexnologiya, süni intellekt və ekoloji tədqiqat istiqamətləri üzrə universitet laboratoriyalarının yaradılması prosesi artıq başlanıb. Lakin bu sistem davamlı dövlət dəstəyi olmadan inkişaf edə bilməz.”
Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş “Elm və Texnologiyalar üzrə Milli Strategiya”da göstərilir ki, 2030-cu ilə qədər ölkənin elmi potensialının ÜDM-dəki payı ən azı 1 faizə çatdırılmalıdır. Bu hədəf reallaşarsa, Azərbaycan elmi inkişaf səviyyəsinə görə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri ilə eyni mövqedə qərarlaşa bilər. Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq bildirir ki, bu istiqamətdə qrant sisteminin genişləndirilməsi, elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması mexanizmlərinin tətbiqi və tədqiqatçıların sosial təminatının gücləndirilməsi prioritet olmalıdır.
Dünya Bankının məlumatına görə, elmə qoyulan hər 1 dollar sərmayə orta hesabla 4-7 dollar iqtisadi gəlir gətirir. Bu, elmi tədqiqatın iqtisadi multiplikativ təsirini göstərən mühüm faktdır. Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, “əgər Azərbaycan elmi innovasiyaları sənaye istehsalına və startap sektoruna tətbiq edə bilsə, ölkənin qeyri-neft ixracı 5-7 il ərzində əhəmiyyətli dərəcədə artacaq. Bu, həm də ‘beyin axını’ problemini zəiflədəcək.”
Ekspert əlavə edir ki, cəmiyyətin elmi düşüncəyə əsaslanan inkişafı yalnız alimlərin deyil, bütün təhsil sisteminin məsuliyyətidir. “Məktəblərdə və universitetlərdə tənqidi təfəkkür, analitik düşüncə və təcrübəyə əsaslanan öyrənmə metodlarının tətbiqi gələcəyin elmi kadr bazasını formalaşdırır. Məsələn, Sinqapurda orta məktəb səviyyəsində şagirdlərin 48 faizi elmi layihə və laboratoriya tədqiqatlarında iştirak edir. Azərbaycanda bu göstərici hələlik 8 faiz civarındadır.”
Lalə Şirinzadə sitat gətirir ki, “cəmiyyət elmi düşüncəyə əsaslanmadan qərar verməyə başladıqda, inkişaf dayanır. Elmi dəyərlər yalnız laboratoriyada deyil, idarəetmədə, iqtisadiyyatda, təhsildə və gündəlik həyatda özünü göstərməlidir.”
Ekspertin fikrincə, Azərbaycanda elmə münasibətin dəyişməsi həm dövlət siyasətində, həm də ictimai şüurda baş verməlidir. Dövlət elmi tədqiqatlara daha çox investisiya yönəltməli, biznes sektoru isə elmi innovasiyaları dəstəkləməlidir. Cəmiyyət elmi uğurları milli qürur mənbəyi kimi görməlidir. Lalə Şirinzadə bildirir ki, “Azərbaycanın intellektual inkişafı yalnız təbii resurslardan deyil, elmi potensialından asılıdır. Elmə sərmayə gələcəyə sərmayə deməkdir.”
Beləliklə, elmin cəmiyyətin inkişafındakı rolu sadəcə texnoloji tərəqqi ilə məhdudlaşmır, o, həm də sosial sabitlik, vətəndaş rifahı və milli təhlükəsizliyin əsas təminatçısıdır. Elm inkişaf etdikcə, cəmiyyət də düşüncə, iqtisadi və mədəni səviyyə baxımından yüksəlir. Azərbaycanın məqsədi isə bu yüksəlişdə elmin prioritet mövqeyini təmin etmək olmalıdır.
Bəhman Hüseynli