Müəllim fəaliyyətinin keyfiyyətinə təsir edən ən vacib amillərdən biri onların bağladıqları əmək müqaviləsinin şərtlərini, əmək münasibətlərindəki hüquq və vəzifələrini bilmələridir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, müəllimlərin hüquqi savadlılığının artırılması təkcə onların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi deyil, həm də təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsi deməkdir. O qeyd edir ki, “müəllim əmək müqaviləsinin hər bir bəndini anlamalıdır. Əmək Məcəlləsinin 43-cü, 45-ci və 70-ci maddələrində əmək münasibətlərinin bütün mühüm tərəfləri açıq şəkildə göstərilib, lakin mütəxəssislərin araşdırmaları göstərir ki, müəllimlərin əksəriyyəti bu maddələri praktik olaraq tanımır”.
Azərbaycanda aparılan qeyri-rəsmi sorğulara əsasən, müəllimlərin təxminən 58%-i əmək müqaviləsində öz məsuliyyət və hüquqlarını tam bilmir, 27%-i isə yalnız qismən tanış olduğunu bildirir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir ki, “bu statistik mənzərə əmək münasibətlərində balansın pozulmasına və müəllimin özünü qeyri-qanuni hallardan qoruya bilməməsinə gətirib çıxarır. Hüququn bilməməsi isə təhlükəli boşluq yaradır”.
Əmək Məcəlləsinə uyğun olaraq, müəllimlərin iş vaxtı, əməkhaqqı, məzuniyyət, intizam tənbehinin tətbiqi, əlavə iş yükü, sağlamlıq və təhlükəsizliklə bağlı təminatlar açıq şəkildə tənzimlənir. Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, Əmək Məcəlləsinin 91-ci maddəsində işçinin təhlükəsiz və sağlam əmək şəraitinə malik olması dövlətin və işəgötürənin birbaşa öhdəliyi kimi təsbit olunub. Bu, müəllimin fəaliyyətinin hüquqi təminatıdır və heç bir məktəb rəhbərliyi həmin maddənin tələblərinə zidd qərar verə bilməz. Həmçinin Əmək Məcəlləsinin 70-ci maddəsində əmək müqaviləsinin ləğvi üçün konkret əsaslar göstərilir və həmin əsaslardan kənara çıxılması qanun pozuntusu sayılır. Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, müəllimlər çox zaman bu maddəni bilmədiklərinə görə əsassız olaraq “öz ərizəsi ilə işdən çıxmağa” məcbur edilirlər.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, müəllim hüquqlarının qorunması təhsil keyfiyyətini birbaşa artırır. OECD-nin 2023–2024-cü illər təhsil hesabatında qeyd olunur ki, əmək münasibətlərində hüquqi savadlılıq səviyyəsi yüksək olan ölkələrdə müəllimlərin işdən məmnunluğu 19–24% daha yüksək olur. Məsələn, Finlandiyada müəllimlərin 92%-i bağladıqları müqavilənin bütün maddələrini bildiklərini təsdiqləyib. Estoniyada bu göstərici 87%, Cənubi Koreyada 89%-dir. Azərbaycanda həmin rəqəmin 40%-dən aşağı olması beynəlxalq müqayisədə ciddi fərq yaradır və hüquqi maarifləndirmənin sistemli şəkildə gücləndirilməsini zəruri edir.
Müasir dünyada müəllimlərin hüquqi biliklərini artırmaq məqsədilə müxtəlif mexanizmlər tətbiq olunur. Avropa İttifaqı ölkələrində təhsil müəssisələrinə hüquq məsləhətçiləri ayrılır, müəllimlərin əmək qanunvericiliyi üzrə hər il sertifikatlaşdırılması həyata keçirilir. Yaponiya və Sinqapurda müəllimlərin hər 3 ildən bir əmək münasibətləri, əmək mühafizəsi və hüquqi təminatlar üzrə təlimləri məcburidir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, bu mexanizmlər müəllimləri hüquqi cəhətdən müdafiə edir, həm də onların əmək münasibətlərini daha şəffaf edir.
Azərbaycanda isə bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılsa da, müəllimlərin hüquqi maarifləndirilməsi hələ də sistemli xarakter daşımır. Ekspert bildirir ki, son illər xarici təcrübəyə uyğun olaraq müəllimlərin elektron müqavilə sistemi tətbiq olunub və bu, şəffaflıq baxımından mühüm addımdır. Lakin müəllimlərin elektron müqavilə şərtlərini anlamaq üçün əlavə maarifləndirici mexanizmlərə ehtiyac var. Onun sözlərinə görə, “müəllim əmək müqaviləsini imzalayarkən onun məzmununu tam başa düşməlidir. Əks halda, hüquqlarını müdafiə etməsi mümkün olmur”.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, müəllimlərin əmək hüquqları müəllim peşəsinin nüfuzuna birbaşa təsir edir. O qeyd edir ki, hüququnu bilən müəllim daha güvənli, daha motivasiyalı və daha peşəkar olur. Müəllimin hüquqlarının qorunması həm də məktəb mühitində psixoloji təhlükəsizliyi artırır və tədris keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, müəllimlərin hüquqlarının güclü qorunduğu ölkələrdə təhsil nəticələri də yüksəkdir. PISA 2022 nəticələrinə görə, müəllim hüquqları üzrə ən qabaqcıl qanunvericiliyə malik olan Finlandiya, Estoniya və Kanada eyni zamanda şagird nailiyyətlərinə görə dünyanın ilk 10-luğunda qərarlaşır. Bu fakt təsdiq edir ki, müəllimlərin hüquqi müdafiəsi keyfiyyətli təhsilin fundamental şərtidir.
Azərbaycan üçün müqayisəli təhlil onu göstərir ki, əmək qanunvericiliyi kifayət qədər geniş və aydındır, lakin müəllimlərin bu biliklərdən istifadə etməsi zəifdir. Ekspertin fikrincə, müəllim hüquqlarının qorunması üçün həm dövlət, həm məktəb rəhbərlikləri, həm də müəllimlərin özləri aktiv olmalı, hüquqi savadlılıq gündəlik fəaliyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir. Bu yanaşma təhsil sisteminin şəffaflığını, dayanıqlığını və müəllim peşəsinin nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.
Bəhman Hüseynli