Müasir təhsilin inkişaf tempini, dəyişən qlobal əmək bazarının tələblərini və rəqəmsal transformasiyanın təhsil proseslərinə təsirini nəzərə aldıqda, Azərbaycan üçün də yeni yanaşmaların formalaşdırılması qaçılmaz görünür. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələri təhsil sistemlərini sadəcə bilikvermə müstəvisində deyil, həm də yaradıcı düşüncə, çevik bacarıqlar, texnoloji savadlılıq və sosial emosional inkişaf üzərində qururlar. O qeyd edir ki, “müasir təhsil sistemi ənənəvi tədris çərçivəsini aşmalı, müəllim-şagird münasibətlərini tərəfdaşlıq modelinə çevirməli və sistemli innovasiyalarla idarə olunmalıdır”.
Müasir təhsilin əsas göstəricisi olan bacarıq yönümlü yanaşma xüsusilə OECD və UNESCO tərəfindən vurğulanır. UNESCO-nun 2024-cü il hesabatında bildirilir ki, dünya üzrə şagirdlərin yalnız 32%-i məktəbi XXI əsr bacarıqları ilə bitirir. Finlandiyada bu göstərici 78%, Sinqapurda 84%, Estoniyada isə 72% təşkil edir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir ki, “statistika göstərir ki, təhsil yalnız dərslik və proqramla inkişaf etmir, müasir yanaşmalar tətbiq edilən ölkələr daha yüksək nəticə əldə edir. Azərbaycan da bu istiqamətdə doğru addımlar atır, lakin daha dərin struktur dəyişikliklərinə ehtiyac var”.
Qanunvericiliyin müasir təhsil tələblərinə uyğunlaşdırılması məsələsinə toxunan ekspert bildirir ki, “Azərbaycan Respublikasının Təhsil Haqqında Qanununun 14.2-ci maddəsində göstərilən innovativ tədris metodlarının təşviqi artıq zamanın tələbidir. Həmin maddəyə əsasən, təhsil prosesinin təşkilində yeni texnologiyaların tətbiqi dövlət tərəfindən dəstəklənməlidir. Bu norma müasir təhsil siyasətinin qarşıya qoyduğu məqsədlərə uyğundur, lakin tətbiqi mərhələsində daha sistemli mexanizmlərə ehtiyac var”. Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, 2023–2025-ci illər üzrə Təhsilin İnkişaf Strategiyasında rəqəmsal bacarıqların artırılması xüsusi hədəf kimi müəyyən edilib və bu, ölkənin təhsil sisteminin modernləşməsi baxımından mühüm addımdır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, müasir təhsil sistemində müəllimin rolu dəyişir. Artıq müəllim bilik ötürən deyil, öyrənmə prosesini təşkil edən mentordur. OECD statistikaları göstərir ki, son 10 ildə Finlandiyada müəllimlərin 64%-i, Estoniyada 71%-i, Cənubi Koreyada 82%-i müasir pedaqoji texnologiyalar üzrə sertifikasiya təlimlərindən keçib. Azərbaycanda isə bu rəqəm 2024-cü ilin məlumatına görə 27%-dir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, “bu fərq müəllim hazırlığında daha çevik və davamlı mexanizmlərin tətbiqini zəruri edir. Sertifikatlaşdırma proseslərinin təkmilləşməsi, müəllimlər üçün fasiləsiz inkişaf proqramları müasir təhsilin əsas şərtlərindəndir”.
Müasir təhsilin mühüm komponentlərindən biri də texnologiya inteqrasiyasıdır. Dünya Bankının araşdırmasına görə, yüksək texnoloji tədris mühitinə malik məktəblərdə şagird nəticələri orta hesabla 24% daha yüksəkdir. Sinqapurda hər bir şagird üçün illik rəqəmsal infrastruktur xərci 1200 dollar, Estoniyada 780 dollardır. Azərbaycanda bu göstərici hələ də 200–250 dollar intervalındadır. Kamran Əsədov qeyd edir ki, bu fərq rəqəmsal bərabərsizlik riskini artırır və region məktəbləri üçün daha güclü investisiya ehtiyacını gündəmə gətirir.
Müasir təhsilin digər mühüm istiqaməti inklüzivlik və sosial ədalətdir. UNESCO bildirir ki, Skandinaviya ölkələrində təhsildə bərabərlik indeksinin ən yüksək olduğu Finlandiyada şagirdlər arasında sosial status fərqi akademik nəticələrə yalnız 8% təsir edir. Azərbaycanda bu göstərici təxminən 34%-dir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, “inklüziv təhsil siyasətində son illər irəliləyiş olsa da, maddi-texniki baza, xüsusi pedaqoji kadr hazırlığı və dəstək xidmətlərinin inkişafı daha sürətli olmalıdır”.
Yeni kurikulumların tələblərinə uyğun olaraq şagirdlərin tənqidi düşünmə, problem həll etmə, kommunikasiya və əməkdaşlıq bacarıqları müasir təhsil sisteminin nüvəsinə çevrilir. Dünya üzrə PISA nəticələri göstərir ki, tənqidi düşünmə bacarıqları yüksək olan ölkələr həm sosial rifahda, həm də iqtisadi inkişafda daha sürətli irəliləyir. Məsələn, Estoniyada PISA-da yüksək nəticə göstərən hər 10 şagirdin 6-sı gələcəkdə STEM sahəsində təhsil alır. Azərbaycanda isə bu göstərici 10 şagirddən 2 nəfərdir. Bu, müasir təhsilin istiqamətləndirici rolunun daha da gücləndirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir.
Ümumilikdə müasir təhsil sahəsində aparılan islahatlar, xüsusilə Elm və Təhsil Nazirliyinin son illər həyata keçirdiyi rəqəmsallaşma, müəllim sertifikasiyası, vahid qiymətləndirmə sistemi, məktəbəqədər təhsilin genişləndirilməsi və ali təhsil sahəsində struktur dəyişiklikləri təqdirəlayiqdir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, “bu islahatlar müsbət və zəruri addımlardır. Onların davamlı olması, elmi əsaslandırılmış şəkildə planlaşdırılması Azərbaycanın təhsil sistemini yaxın illərdə regionda ən müasir modellərdən birinə çevirə bilər”.
Azərbaycan üçün müqayisəli təhlil göstərir ki, ölkənin mövcud potensialı müasir təhsil modelinin qurulması üçün kifayət qədər güclüdür. Lakin daha yüksək nəticələr üçün müəllim hazırlığının gücləndirilməsi, rəqəmsal infrastrukturun artırılması, təhsildə sosial bərabərliyin təmin edilməsi, beynəlxalq qiymətləndirmələrdə iştirakın genişləndirilməsi və təhsildə idarəetmənin data əsaslı modellə aparılması prioritet olmalıdır.
Bu yanaşmaların tətbiqi Azərbaycan təhsilinin qlobal rəqabətə uyğunlaşmasına, şagirdlərin XXI əsr bacarıqları ilə yetişməsinə və ölkənin intellektual kapitalının güclənməsinə mühüm töhfə verəcək.
Bəhman Hüseynli